Wstęp.

Skąd się wzięło słowo oznaczające fiński nóż? Po fińsku brzmi ono "puukko". Etymologia słowa wywodzi się od "puu" - drzewo, słowa które we wszystkich językach spokrewnionych z fińskim brzmi podobnie: u Udmurtów - "pu", u Maryjczyków - "pu", u Juraków (Nieńców) - "pa" itp. "Puukko" oznacza "nóż z drewnianą rękojeścią".

Pierwotnie "puukko" nazywał się po fińsku "veitsi", czyli po prostu "nóż". Słowo puukko zaczęto wykorzystywać dla wyróżnienia narodowego charakteru noża z ogólnej grupy noży.

Dla porządku trzeba dodać, że istnieje też inna teoria, wywodząca "puukko" od niemieckiego noża "pook", które to noże dostarczali w północne regiony Szwecji niemieccy kupcy. W zmienionej wersji mogła ta nazwa trafić do środowiska fińskojęzycznego. Słowo "puukko" rozprzestrzeniło się z północy na południe Finlandii dopiero w XVIII wieku.

Historia fińskiego noża

Archeologiczna historia fińskiego noża zaczyna się nawet wcześniej niż żelazny wiek starożytnego Rzymu (lata 1 - 400). Ale jak wyglądał ten najstarszy fiński nóż? Odtworzenie jego wyglądu jest mocno problematyczne, jako że nigdy żadnemu Finowi nie przyszło do głowy, żeby zachować, albo ukryć gdzieś fiński nóż. Podobnie nikt na polskiej wsi nie myślał, żeby zachować starą siekierę, czy piłę. Fiński nóż, to po prostu narzędzie pracy, które - jak każde inne - wyrzucano po zakończeniu służby.

W kraju Suomi pracowało wielu kowali, którzy rozwijali swoje rzemiosło. Początkowo fińskie noże były tylko codziennym narzędziem pracy, jednak stosunkowo szybko zaczęły zmieniać swój wizerunek, przybierać elementy zdobnicze, występować w różnych odmianach.

W miasteczku Härmä do noża fińskiego dołożono mały nożyk, który otrzymał nazwę "junki", to jest "młody". W związku z tym Finowie mawiają: "małym jem, dużym biję".

Pochwy fińskich noży zaczęto ozdabiać tłoczonymi rysunkami, malować na różne kolory, mocować mosiężne grawerowane plakietki. Nóż zawieszano na łańcuszku i mógł on swobodnie obrać się, zwracając uwagę na siebie i swojego właściciela. To było w modzie.

Rękojeści noży fińskich wykonywano z twardych gatunków drewna, takich jak brzoza karelska. Później nauczono się tworzyć uchwyty noży z kory brzozowej. Kawałki kory nawlekano na trzpień, przy czym włókna ich układano prostopadle do siebie. Potem płytki brzozowe mocno ściskano i mocowano między dwiema metalowymi płytkami, a następnie nadawano im odpowiedni kształt.

Podobnie jak pochwy, również i rękojeści fińskich noży ozdabiano czasem kolorami z czarnymi poprzecznymi paskami, zwykle trzema. W charakterze ozdoby umieszczano na końcu rękojeści głowę konia, a później również psa.

Noże fińskie stały się w ubiegłym wieku przedmiotem kolekcjonowania. W muzeum narodowym Finlandii zgromadzono stare ostrza noży, znalezione w miejscach kremacji zmarłych.

Wśród starych fińskich noży trudno znaleźć taki, który zachowałby się w dobrym stanie. Zwykle ludzie posługują się "finką" aż do całkowitego zużycia, a potem go zwyczajnie wyrzucają. W fińskich zbiorach można czasem znaleźć egzemplarz noża z wybitą datą produkcji. Najstarszy z noży pochodzi z 1749 r.

Drugi taki nóż, ozdobiony brązem, ma wygrawerowaną datę "1851", taka sama liczba widnieje też na rękojeści. Do pochwy noża jest przymocowany na rzemyku interesujący kapturek, który - jak się można domyślać - służy do umocowania noża w pochwie, aby ten przypadkowo nie wypadł. Takie kapturki-czapeczki były charakterystyczne tylko dla noży szwedzkich i norweskich, a w pojedynczych przypadkach używane w zachodniej Finlandii.

Przemysłowy wyrób "finek" zaczął się już w 1830 r., kiedy to do zakładów metalowych FISKARS zaproszono specjalistów od wyrobu noży z Anglii i Szwecji. Byli to najlepsi na owe czasy profesjonaliści. Wielu fińskich fachowców zdobyło u nich nowe umiejętności, które następnie rozprzestrzenili po całej Finlandii.

W 1879 r. ubogi młody człowiek, Iisakki Järvenpää, sam jeden zaczął wyrabiać noże fińskie w swojej ciasnej szopie. W 1888 r. Iisakki Järvenpää sporządził nóż dla rosyjskiego następcy tronu Mikołaja Aleksandrowicza, co zostało poświadczone najwyższym dyplomem. Sześć lat później robi on jeszcze jeden nóż fiński, tym razem jako prezent dla imperatora Mikołaja II., za co otrzymuje odpowiedni dokument poświadczający wysoką jakość wyrobu. Od 1890 r. pracowało z nim 10 osób, a od 1922 r. jego warsztat zaczęto nazywać fabryką, która mieściła się w przestronnych pomieszczeniach. Prace prowadzono z użyciem elektryczności, zatrudniano ponad 25 osób. Fabryka Iisakki Järvenpää kwitnie do dzisiaj i produkuje tylko noże fińskie.

Budowa noża fińskiego

Głownia

Wykonanie głowni, to najważniejsza część pracy przy wyrobie noży w ogóle, a fińskich w szczególności. Kolejność czynności pozostawała niezmienna przez stulecia. Jak dawniej, tak i teraz kowal najpierw wykuwa ostrze. Metal nagrzewa się i nadaje mu pożądany kształt. Wymaga to dużego doświadczenia, jako że obróbka w nieodpowiedniej temperaturze może popsuć mechaniczne własności stali.

Ostrze "finki" musi mieć określoną formę; wszelkie nieprawidłowości od razu rzucają się w oczy. Długość głowni tradycyjnego noża fińskiego nigdy nie przekraczała 10 cm, a jej kształt zawsze odznaczał się proporcjonalnością. Skośna krawędź ostrza była tylko z jednej strony.

Ogólnie biorąc, głownie fińskich noży nie były ozdabiane, jeśli nie brać pod uwagę śladów kucia albo znaku (imienia) wykonawcy. Raz tylko znaleziono nóż, który miał wybitą ozdobę z trójkątów. Ale to był wyjątek, najpewniej pochodzący od Wikingów. Dopiero poczynając od 1880 roku, czasami, ozdabiano ostrze ornamentem, jak na przykład nóż fiński na prezent dla cara Mikołaja II.

Rękojeść

Tradycyjna rękojeść fińskiego noża była wykonana z drewna. Głównie były to różne gatunki brzozy. Brzoza jest materiałem dostatecznie mocnym, a poza tym rośnie pospolicie na terytorium Finlandii.

Ale rękojeść może być też zrobiona z korzenia wierzby, i z jarzębiny, i z jabłoni. Ozdobne noże mogą mieć rękojeści z różnych materiałów: z ozdobnych gatunków drewna, z kości, poroża, kory, mosiądzu i aluminium.

Pochwa

Pochwa, to dom, w którym mieszka „finka”. Jak każdy dom, tak i ten powinien być przytulny i wygodny do życia. Pierwotnie pochwy noży były podwieszane do paska za dwa końce i wisiały równolegle do ziemi. Z czasem jeden rzemień zaczęto robić dłuższy, a dzisiejsze noże są zawieszane na pasku za jedną skórzaną pętlę i wiszą prostopadle do ziemi.

Skórzane pochwy nie zawsze były łączone z fińskim nożem; jeszcze w XIX wieku używano plecionych z kory.

Wewnątrz pochwy są umieszczone dwie drewniane listewki, które blokują ostrze noża. W XIX w. wszedł w modę zwyczaj malowania pochew noży - zwykle na czarno albo na czerwono.

Dzisiaj pochwa fińskiego noża stanowi jego nieodłączny element. Do jej wykonania podchodzi się w sposób twórczy.

Nóż fiński w folklorze Finów

Jak każdy przedmiot codziennego użytku, tak i fiński nóż nie mógł nie znaleźć swego miejsca w folklorze i obyczajach narodu. Oto kilka przykładów:
Dziewczęta w Karelii, w pewnym wieku, nosiły przy pasku puste pochwy od "finek". Młody człowiek, który chciał się oświadczyć dziewczynie, wsuwał tam swoją "finkę". Przy następnym spotkaniu z niepokojem patrzył, czy dziewczyna nosi jego nóż; jeśli tak - znaczy to, że może słać do niej swatów. Jeśli dziewczyna wyjęła z pochwy nóż, był to znak, że nie ma ochoty wychodzić za tego chłopaka za mąż.

W południowej Karelii oraz w części Savo istniało w XIX wieku "święto pochew". Był to również swego rodzaju obyczaj swatania młodych. Zgodnie z tym obyczajem, pod koniec lata, albo w początkach jesieni, młodzież zbierała się w dzień świąteczny po nabożeństwie w pobliżu kościoła. Niezamężne dziewczęta stawały rzędem z pustymi pochwami przy pasku. Chłopak, któremu dziewczyna się podobała, podchodził do niej i dawał jej swój nóż. Po tygodniu przychodził do domu swojej wybranki i rzucał swoją "finką" od najdalszej ściany domu do przeciwległej. Jeśli nóż utknął w ścianie, chłopak otrzymywał rękawice i narzeczoną. Oświadczyny zostały przyjęte.

W dawnych czasach, na dalekiej północy, kiedy mężczyzna długo pracował w lesie, w miejscu, gdzie przychodziło mu nocować wbijał w ścianę, wysoko nad swoją głową nóż, który miał chronić go od złych duchów.

Podobnie postępowano, kiedy w domu, jak sądzono bez przyczyny, płakało dziecko. W ścianę nad wejściowymi drzwiami wbijano fiński nóż. Zadaniem noża było chronić dziecko i przepędzać koszmary.

Gracze w hazardowe gry także wierzyli w niezwykła moc noża. Przed rozpoczęciem gry gracz wbijał w karciany stolik swoją "finkę", aby ta chroniła go od złych mocy i nieprawidłowych decyzji podczas gry.

Obecne prawo fińskie zabrania przebywania z nożem w miejscach dużych skupisk ludzi oraz na publicznych imprezach. Ale zawsze nóż fiński powinien być z człowiekiem podczas prawdziwej pracy. On kołysze się u boku właściciela, kiedy ten przygotowuje sobotnią saunę, kiedy przebywa na daczy, w lesie, albo kiedy idzie w brzozowy młodnik przygotować miotełki do bani.

Podsumowanie

We wszystkich fińskich encyklopediach i słownikach przy haśle "nóż fiński" widnieje szczególne podkreślenie, że ten nóż nie jest bronią, tylko narzędziem pracy. Jak to się stało, że fiński nóż, zwłaszcza we współczesnej formie, rzeczywiście nie przypomina groźnego narzędzia? Wychodzi na to, że odpowiedzi na to pytanie trzeba szukać w osobliwościach fińskiego charakteru. Podczas gdy inne bardziej bojowe plemiona wdawały się w walkę z przybyszami z innych regionów, Finowie wycofywali się na północ, w lasy, prawie na kraniec ziemi, aż okazało się, że dalej już się nie da. I przyszło im pokochać swoją surową ojczyznę, która z kolei wpłynęła niewątpliwie na kształtowanie się fińskiego charakteru. Fin nie posiada jakiegoś spersonifikowanego obrazu wroga, ale nie ma też podobnego obrazu obrońcy. To też osobliwość fińskiej świadomości; Fin nie oczekuje pomocy od innych - Fin wierzy tylko w siebie. Sam dla siebie jest obrońcą, polega tylko na sobie, a nóż jest jego solidnym przyjacielem. Można zrozumieć, dlaczego mały, sympatyczny nożyk stał się przyjacielem samotnego Fina. Fin odnosi się do swojej "finki", jak do kobiety - to ona wszędzie mu towarzyszy, zawsze jest blisko, daje poczucie pewności siebie.

Klasyfikacja noży "puukko"

Istnieje duża ilość odmian narodowego noża Finów, rozróżnianych według przeznaczenia, regionu wykonania, historycznego okresu itp. Własne nazwy mogą posiadać też poszczególne modele puukko. Oto kilka przykładów: vaarinpuukko - mały nóż myśliwski, eräpuukko - duży nóż myśliwski, nylkypuukko - skinner (nóż do skórowania), pikkunikkarinpuukko - nóż dla małych dzieci (z zaokrąglonym ostrzem i gardą), leuku - nóż saaamski (lapoński). .

19-04-2011 SK